Woningnood H. van der Schaar
Voor het eerst privaatpublieke samenwerking;
samenwerkingsverband tussen overheid en de
ondernemers opgezet door de initiatiefnemer
van het grote plan: Heere van der Schaar.
Van der Schaar had rond 1920 enige ervaring met het opzetten van grote projecten: o.a. het 2000 woningen project Amsterdam-Zuid, middels Amstel's Bouwvereeniging. Van der Schaar, voorzitter van Amstel's Bouwvereeniging, was de grote man achter het project Plan Zuid.
In het jaar 1922 introduceerde Van der Schaar zijn 6.000-Woningenplan of Plan West. In Plan West kon Van der Schaar al zijn kennis en kunde van voorgaande projecten tot uitdrukking brengen.
In onderhavig hoofdstuk wordt getracht een beeld te vormen wat Van der Schaar heeft bezield een dergelijk grote onderneming op te zetten én tot de laatste steen uit te voeren.
Niet eerder is destijds een project van een dergelijke omvang opgestart. Uniek in Europa, zo niet uniek over de gehele wereld.
Er werden Heere van der Schaar grootse capaciteiten toebedacht maar een dergelijk project van 6.000 woningen ging menigeen te ver. Daar was moed voor nodig, heel veel moed/durf en kunde.
Amsterdam: Het Mekka van de Volkshuisvesting.
(Under Construction)
Laten wij vooraleerst beginnen om te proberen een beeld te schetsen van de persoon Heere van der Schaar. Opgegroeid in een eenvoudig gezin. Opleiding ambachtsschool timmerman, niet meer. Daarna verder middels zelfstudie - heel veel zelfstudie. Een boekenkast van misschien wel 30 tot 40m2 in de salon van Brouwersplein 15, gevuld met onderwerpen over het bouwbedrijf maar ook onderwerpen als wijsbegeerte en theologie. Dat maakte als klein kind grote indruk, staand tegenover een boekenkast met zoveel boeken.
Diepgelovig, op aarde gekomen om te werken, altijd werken behalve op zondag, de Dag des Heren.
Met hard werken alleen kom je natuurlijk niet tot het bedenken en uitvoeren van werken volgens die van het formaat van Plan Zuid en Plan West - het tot stand brengen van vele duizenden woningen in een relatief korte tijd.
Een aantal bijzondere eigenschappen kwamen in de persoon Heere van der Schaar bij elkaar:
- enorme werklust en doorzettingskracht, waar je aan begint maak je af;
- hoge mate van intelligentie, die door velen aan hem werden toegedicht;
- naast een enorme theoretische kennis op veel vakgebieden,
ook commercieel zeer bekwaam;
- inzicht in vele processen die zorgden voor het (verder) ontwikkelen en
vervolgens aanvragen van vele patenten;
- in hoge mate inzicht en belangstelling voor juridische en fiscale processen;
- kennis, kunde en wijsheid voor het vergaren van een enorm vermogen;
- het opzetten en in stand houden van enorme netwerken van hoog tot laag,
in welke commissie zat Van der Schaar niet.
- waar een ander stopte ging Van der Schaar door;
- organiseren en netwerken als de beste;
- visie..
- ...
Dit alles zorgde ervoor dat men te maken had met een bijzonder mens die aan persoonlijkheid geen gebrek had, en een autoriteit was op vele onderwerpen met name die van de bouwsector.
Als jongen van ca. zes jaar (kleinzoon; schrijver onderhavige website) voelde ik feilloos aan dat er iets bijzonders was met deze man (grootvader Heere van der Schaar) dat mij diep ontzag inboezemde.
Bijzonder was voor mij altijd het afsluitingswoord na een familie weekend uitgesproken door Heere van der Schaar. De emoties werden daarbij Heere veelal te veel waarna zijn vrouw ingreep met de woorden 'Vader het is goed zo'.
Heel bijzonder om deze grote man - en dat was hij - zo met zijn emoties te zien worstelen.
Later meer hierover.
Door zijn bouwprojecten in de Staatsliedenbuurt, Plan Oost en Museumpleinbuurt, begon bij de uitvoering van zijn Plan Zuid met Amstel's Bouwvereeniging het besef bij Van der Schaar door te dringen dat er heel veel meer mogelijk was bij de bouw van meer dan enkele pandjes naast elkaar (zie terzake het artikel van Heere van der Schaar: 'klein baasjes gepruts').
Inmiddels had Van der Schaar veel gronden aangekocht ten Westen van de stad Amsterdam. Hij ging ervan uit dat Amsterdam moest uitbreiden richting het Westen (Sloten). De stad barstte uit z'n voegen door de vele gelukszoekers. Het resultaat was een schrikbarende woningnood en uiteindelijk grote werkloosheid.
Afbeeldingen als bovenstaand werden ingezonden naar de Nationale Woningraad en de Gezondheidsraad rond 1915 als voorbereiding voor een onbewoonbaarverklaring.
Merk op:
Heere van der Schaar had voor vele jaren zitting in de Rijkswoningraad en de Gezondheidsraad.
In veel gevallen samen met ir. H. van der Kaa, die een grote rol zou gaan spelen op het Ministerie in het (financieel) ondersteunen van het 6.000-woningplan van Heere van der Schaar (Plan West) als oplossing van het woningnood probleem te Amsterdam.
Ir. H. van der Kaa en Heere van der Schaar kenden elkaar o.a. van eerdere projecten binnen de gemeente Amsterdam (bouwprojecten rondom het Museumplein en het Concertgebouw). Van der Kaa was o.a. Inspecteur Bouw- en Woningtoezicht aldaar en had grote bewondering voor de wijze waarop Van der Schaar binnen de Volkshuisvesting functioneerde. Heel anders dan de architecten van de Amsterdamsche School die er in veel gevallen een leven op na hielden die Heere van der Schaar vreemd was.
Uitzonderingen waren voor Van der Schaar de architecten Berlage en Stuyt.
Het Hekelveld
Gedempte Begijnen Sloot
Betreft een rapport gedateerd November 1922 bestemt voor ir. H. van der Kaa,
Hoofdinspecteur van de Volksgezondheid afd. Volkshuisvesting,
's-Gravenhage.
Merk op:
De hier genoemde Architecten - Van der Schaar kende ze allemaal -
Westerman, Staal, Kramer en Rutgers kende Van der Schaar o.a. uit de tijd van de ontwikkeling Plan Zuid met Amstel's Bouwvereeniging waar hij lange tijd voorzitter was. Van der Schaar nam het initiatief tot de ontwikkeling van Plan Zuid. Hier worden ze genoemd bij de eerste ontwikkelingen van Plan West.
De eerste problemen lijken zich aan te dienen - problemen van organisatorische aard.
Van der Schaar heeft het over onze Aesthetische Adviescommissie.
Het is Heere van der Schaar die destijds de commissie heeft ingesteld.
Een geniale zet dat er voor moest zorgen dat de communicatie tussen Bouwers en Overheid gestand bleef.
De Aesthetische Commissie bestond uit de heren:
J. Gratama, G. Versteeg en A.R. Hulshoff.
Het waren vakbekwame stedenbouwkundige Architecten dan wel stadsarchitecten die ook zitting hadden in veel schoonheidscommissies. Van der Schaar kende ze o.a. van het werk voortvloeiend uit Plan Zuid (Amstel's Bouwvereeniging).
Voor de plattegronden wenste Van der Schaar een standaardontwerp die met kleine afwijkingen telkens kon worden toegepast (standaardisatie!). Standaardisatie en een daarmee samenhangende organisatie: topprioriteit voor Van der Schaar (begin jaren twintig vorige Eeuw).
Voor die immense opdracht werd door Van der Schaar het bureau Gulden en Geldmaker ingeschakeld. Gulden en Geldmakers twee topfiguren uit de Volkshuisvesting gespecialiseerd in het ontwerpen van plattegronden.
Heere van der Schaar had tot slot iemand nodig die hem zou kunnen ondersteunen bij de financiering van zijn 6.000-woningenplan vanuit het Ministerie Den Haag. Wie zou daar niet beter geschikt voor zijn dan Iir. H. van der Kaa, die intussen was gepromoveerd tot de functie Hoofdinspecteur van de Volkshuisvesting (Ministerie Den Haag). Zoals hiervoor opgemerkt kenden zij elkaar uit de tijd van bouwprojecten te Amsterdam toen Van der Kaa de functie bekleedde van Directeur van het Gemeentelijk Bouw- en Woningtoezicht te Amsterdam.
Als we ons dan bedenken dat er in die tijd geput kon worden uit een arsenaal van toparchitecten (Amsterdamsche School) en dat er veel werklozen konden worden ingezet vanwege de standaardisatie ook voor de feitelijk bouw op de bouwplaats dan ben je een eind op de goede weg. Zeker ook omdat, zoals later zal blijken, snelheid van de bouw geboden was vanuit het Ministerie.
Dat Heere van der Schaar voor die geboden snelheid tijdens de bouw van het immense project deels de 24-uurs economie heeft ingevoerd lijkt een bijkomstigheid (twintiger jaren vorige Eeuw).
Om de bouw te versnellen had Heere van der Schaar een speciaal funderingssysteem ontwikkeld: Funderingssysteem Van der Schaar.
Tevens had hij een speciale systeembouw ontwikkeld: N.V. Betonbouw Maatschappij Systeem Van der Schaar.
Dit alles zorgde voor een enorme versnelling van de bouw en konden ook werklozen aan het werk worden gezet.
6.000 woningen in vier jaar: 1922 - 1926 en liefst nog sneller.
De architecten vonden het bijzonder dat ze bij Van der Schaar hele straten mochten bouwen op een wijze niet eerder vertoond!
Betonbouw Maatschappij Systeem Van der Schaar
Uitbreiding van de Hoofdstad.
Voor de bouw van 6000 woningen, volgens het Plan-Van der Schaar,
werd op 9 juli 1922 de eerste paal geheid en op 13 september 1926 de laatste paal
Het Plan Van der Schaar kostte ongeveer 25 miljoen miljoen gulden,
waarvoor het Rijk 3.600.000 gulden premie verstrekte.
Inderdaad, dit alles was van een orde, in vele opzichten, zoals niet eerder vertoond.
Niet in Nederland, niet in Europa.
Hier komt ook naar voren de enorme organisatorische kracht (!) van Van der Schaar.
Bedenk dat wij zitten in de twintiger jaren vorige Eeuw.
Volgens de Aesthetische Commissie was een dergelijk bouwplan nimmer in Europa en wellicht ook niet daarbuiten uitgevoerd.
De nieuwe wijze van aanpak volgens het Plan Van der Schaar zou ook in de toekomst gevolgd gaan worden.
Zie ook:
H. van der Schaar - mijn 6.000 woningenplan
Een nieuwe stad in wording
Mr. Dr. C.F. Katz
Ir. M.E.H. Tjaden
Ir. H. van der Kaa
Ir. G. Spruyt en Ir. C.D.W. König
Dr. F.M. Wibaut
S.R. de Miranda
Ir. A. Keppler
Dit alles zorgde ervoor dat de Overheid, de gemeente Amsterdam en alle overige betrokkenen er vertrouwen in kregen dat hier iets groots tot stand kon komen.
De overheid middels ir. H. der Kaa regelde subsidie voor dit grote project en zodoende was ook de financiering van het Plan West voor een groot deel rond.
De gemeente Amsterdam was blij omdat zij nu hun toezeggingen voor het oplossen van de enorme woningtekorten en krotwoningen in de stad Amsterdam konden nakomen.
Voor Van der Schaar moest het gehele vraagstuk voor de exploitatie van een dergelijke 'stad' nog worden opgelost. Daar had de gemeente Amsterdam (te) weinig oog voor. De situatie was voor de middenstand en de burger zo nijpend, dat Van der Schaar het College B&W van Amsterdam voorstelde om een door Van der Schaar te exploiteren buslijn (privé) in het leven te roepen, die de verbinding met de binnenstad zou verzorgen. Zover zou het uiteindelijk net niet komen.
